Zgoda pacjenta na zabieg medyczny

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej gwarantuje każdemu z nas nietykalność i wolność osobistą, w tym także prawo do samostanowienia o sobie samym. Podobnie Kodeks cywilny przyznaje nam ochronę w razie naruszenia naszych dóbr osobistych, w tym prywatności, wolności i nietykalności cielesnej. Konsekwencją tych praw jest obowiązek uzyskania przez lekarza zgody pacjenta na zabieg medyczny, który ma zostać na nim przeprowadzony. Szczegółowo zagadnienie udzielania zgody na świadczenie zdrowotne reguluje ustawa z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarz dentysty (od strony obowiązków lekarza) oraz ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (od strony praw pacjenta).

 

Jaki charakter i konsekwencje ma zgoda pacjenta na zabieg medyczny?

Zgoda na zabieg medyczny to akt woli pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego podjęty i wyrażony w sposób swobodny (nie pod presją lub przymusem innych osób) i świadomy (w okolicznościach, w których osoba udzielająca zgodę uzmysławia sobie wagę sytuacji oraz dokonywanej czynności), po informacji udzielonej przez lekarza przed jego wykonaniem dotyczącej przebiegu i przewidywanych typowych skutków zabiegu medycznego. Zgoda na świadczenie zdrowotne jest jednostronnym oświadczeniem (nie umową), dlatego w odpowiednim czasie przed wykonaniem czynności medycznej może zostać odwołane. Oświadczenie takie można złożyć w dowolnej formie, nawet wtedy, gdy dla wyrażenia zgody na zabieg medyczny wymagana jest forma pisemna.

 

 

Konsekwencją tak wyrażonej zgody jest wyłączenie bezprawności działania lekarza skierowanego na osobę i zdrowie pacjenta oraz przeniesienie z lekarza na pacjenta ryzyka związanego z udzieleniem świadczenia zdrowotnego, tj. jego bezpośrednich, typowych i zwykłych skutków (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 1972 r., sygn. akt: I CR 463/72). Przeniesienie ryzyka nie nastąpi, jeżeli lekarz nie dochował należytej staranności przy udzielaniu świadczenia zdrowotnego.

Powyższe skutki będą mieć miejsce tylko wówczas, gdy zgoda na świadczenie zdrowotne była skuteczna, tj.

1. udzieliła jej osoba uprawniona do wyrażenia zgody na zabieg medyczny,
2. czynność będąca przedmiotem zgody nie narusza ustawy lub zasad współżycia społecznego,
3. została udzielona w wymaganej formie,
4. nie jest dotknięta tzw. wadą oświadczenia woli (brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli, pozorność, groźba, błąd),
5. została wyrażona z dostatecznym rozeznaniem.

 

 

Podkreślenia wymaga, że zabieg medyczny wykonany bez zgody pacjenta jest bezprawny nawet wówczas, gdy lekarz działał zgodnie z zasadami sztuki lekarskiej (wyrok Sąd Apelacyjnego w Warszawie z dnia 31 marca 2006 r., sygn. akt: I ACa 973/05).

 

Czy dopuszczalne jest wyrażenie zgody na wszelkie czynności medyczne (zgoda blankietowa)?

Nieskuteczne jest wyrażenie przez pacjenta zgody na wszelkie przyszłe czynności medyczne (zgoda blankietowa, in blanco). W niektórych placówkach medycznych nadal funkcjonują formularze, które zawierają wzory oświadczeń takie jak: „wyrażam zgodę na wszelkie zabiegi medyczne” lub „wyrażam zgodę na wszelkie niezbędne czynności medyczne”. Jednakże dysponowanie przez lekarza taką zgodą nie zwalnia go od obowiązku uzyskania akceptacji pacjenta na konkretny zabieg medyczny.

Niedopuszczalność zgody blankietowej dotyczy również każdej dodatkowej czynności medycznej, której przeprowadzenie może okazać się konieczne już podczas wykonywania zabiegu medycznego lub po jego wykonaniu. Powyższe stanowisko potwierdza orzecznictwo sądowe, zgodnie z którym jeżeli wskutek powikłań po operacji pojawi się konieczność przeprowadzenia kolejnych zabiegów medycznych o innym charakterze lub innymi metodami, należy odebrać od pacjenta pisemną zgodę na wykonanie każdego z nich (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2015 r., sygn. akt: V CSK 738/14).

 

Jakich informacji powinien udzielić lekarz przed wyrażeniem przez pacjenta zgody na zabieg medyczny?

Jednym z warunków skuteczności zgody na zabieg medyczny jest uprzednie udzielenie przez lekarza należytych informacji o planowanych czynnościach medycznych. W konsekwencji brak pouczenia lub nieprzedstawienie pełnej informacji o zabiegu, w tym pominięcie jego typowych skutków, prowadzi do nieważności zgody.

Powyższe potwierdza wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 29 września 2005 r., sygn. akt: I ACa 236/05, zgodnie z którym lekarz odpowiada nie tylko za winę w samym procesie leczenia, lecz także za każdą winę niedotyczącą techniki medycznej, a więc i za niedoinformowanie pacjenta o ryzyku i skutkach zabiegu. Samo zaś uzyskanie formalnej zgody pacjenta bez poinformowania go o ryzyku i skutkach zabiegu powoduje, że jest to zgoda „nieobjaśniona” i jako taka jest wadliwa, wskutek czego lekarz działa bez zgody i naraża się na odpowiedzialność cywilną za szkodę wyrządzoną pacjentowi, nawet gdy postępuje zgodnie z zasadami sztuki lekarskiej. Ponadto Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 18 marca 2005 r., sygn. akt: I ACa 784/04, stwierdził, że wina funkcjonariusza ma miejsce nie tylko wówczas, gdy sam zabieg skutkujący powstaniem szkody, w rozumieniu art. 361 Kodeksu cywilnego, zawierał elementy zawinienia, ale także wówczas, jeżeli proces decyzyjny pacjenta poprzedzający wyrażenie przez niego zgody na zabieg został zakłócony poprzez zaniechanie przedstawienia ewentualnych komplikacji zabiegu skutkujących negatywnie dla życia lub zdrowia operowanego.

Obowiązek uzyskania przez lekarza „poinformowanej” zgody na zabieg medyczny jest konsekwencją prawa pacjenta do informacji o swoim stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych i leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu, w zakresie udzielanych przez tę osobę świadczeń zdrowotnych oraz zgodnie z posiadanymi przez nią uprawnieniami. Prawo do informacji przysługuje, oprócz pełnoletniemu pacjentowi, również małoletniemu, który ukończył 16 lat i jego przedstawicielowi ustawowemu.

 

 

Lekarz może udzielić pacjentowi informacji w dowolnej formie, lecz powinien uczynić to w sposób dla niego przystępny i zrozumiały. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1979 r., sygn. akt: IV CR 389/79 obowiązek pouczenia ma na celu takie zapoznanie pacjenta ze stanem rzeczy, aby pacjent podejmował decyzję na zabieg z pełną świadomością, na co się godzi i czego może się spodziewać. Ponadto Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 grudnia 2004 r., sygn. akt: II CK 303/04 stwierdził, że ciężar dowodu wykonania ustawowego obowiązku udzielenia pacjentowi lub jego przedstawicielowi przystępnej informacji, poprzedzającej wrażenie zgody na zabieg operacyjny spoczywa na lekarzu. Jednocześnie pacjent może przedstawić swoje zdanie odnośnie uzyskanych informacji. Ponadto przysługuje mu uprawnienie do wglądu w dokumentację medyczną.

W efekcie udzielenia przez lekarza informacji pacjent powinien znać przedmiot zabiegu, diagnozę, proponowane metody leczenia, jak również jego skutki i ryzyko. Chodzi generalnie o taki zakres informacji, jaki jest niezbędny rozsądnej osobie, będącej w sytuacji pacjenta, aby móc podjąć świadomą i roztropną decyzję o poddaniu się proponowanemu zabiegowi medycznemu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2010 r., sygn. akt: II CSK 117/10). Jednocześnie dla skuteczności zgody pacjenta na zabieg w celu uzyskania możliwości postawienia prawidłowej diagnozy i zastosowania prawidłowego sposobu leczenia wystarcza, że lekarz nie dzieląc się swym podejrzeniem poinformuje pacjenta o rodzaju zabiegu oraz o jego bezpośrednich i zwykłych skutkach (wyrok Sądu Najwyższego z dnia z dnia 28 sierpnia 1972 r., sygn. akt: II CR 296/72).

 

 

Nie w każdej sytuacji lekarz ma obowiązek informowania pacjenta o wszelkich możliwych, nawet istotnych skutkach zabiegu medycznego. Zakres udzielanych pacjentowi informacji zależy przede wszystkim od tego, czy przeprowadzenie zabiegu medycznego wymagają okoliczności bezwzględnie istotne dla zdrowia i życia pacjenta (np. zabieg medyczny ma zapobiec ciężkiemu rozstrojowi zdrowia pacjenta), względne (np. wykonanie zabiegu medycznego nie warunkuje zachowania życia pacjenta, lecz jest konieczne z innych przyczyn) lub czy jest to jedynie zabieg z zakresu medycyny estetycznej (np. zabieg chirurgiczny mający na celu korekcję kobiecych piersi). W tym ostatnim przypadku zakres informacji, który lekarz ma obowiązek przekazać pacjentowi jest najszerszy. W razie zaistnienia bezwzględnej konieczności przeprowadzenia zabiegu medycznego lekarz, w celu zadośćuczynienia swojemu obowiązkowi, powinien poinformować pacjenta jedynie o celu i rodzaju interwencji medycznej oraz bezpośrednich, zwykłych i typowych jej skutkach.

 

W jakich sytuacjach lekarz może wykonać zabieg medyczny bez zgody pacjenta?

Nie w każdej sytuacji lekarz ma obowiązek uzyskać zgodę pacjenta na przeprowadzenie zabiegu medycznego. Może się bowiem okazać, że stan zdrowia pacjenta wymaga natychmiastowej interwencji medycznej, a porozumienie się z pacjentem lub jego przedstawicielem ustawowym nie jest możliwe.

Badanie lub udzielenie pacjentowi innego świadczenia zdrowotnego bez jego zgody jest dopuszczalne, jeżeli wymaga on niezwłocznej pomocy lekarskiej, a ze względu na stan zdrowia lub wiek nie może wyrazić zgody i nie ma możliwości porozumienia się z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym. Decyzję o podjęciu czynności medycznych w powyższych okolicznościach lekarz powinien w miarę możliwości skonsultować z innym lekarzem. Ponadto lekarz ma obowiązek odnotować w dokumentacji medycznej pacjenta okoliczności wykonania zabiegu bez jego zgody.

Lekarz może wykonać zabieg operacyjny albo zastosować metodę leczenia lub diagnostyki stwarzającą podwyższone ryzyko dla pacjenta bez zgody przedstawiciela ustawowego pacjenta bądź zgody właściwego sądu opiekuńczego, gdy zwłoka spowodowana postępowaniem w sprawie uzyskania zgody groziłaby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. W takim przypadku lekarz ma obowiązek, o ile jest to możliwe, zasięgnąć opinii drugiego lekarza, w miarę możliwości tej samej specjalności. O wykonywanych czynnościach lekarz niezwłocznie zawiadamia przedstawiciela ustawowego, opiekuna faktycznego lub sąd opiekuńczy. O okolicznościach dokonania zabiegu bez wymaganej pisemnej zgody pacjenta lekarz informuje pacjenta oraz jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo sąd opiekuńczy. Ponadto lekarz ma obowiązek dokonać odpowiedniej adnotacji wraz z uzasadnieniem w dokumentacji medycznej.

Ponadto, jeżeli w trakcie wykonywania zabiegu operacyjnego albo stosowania metody leczniczej lub diagnostycznej wystąpią okoliczności, których nieuwzględnienie groziłoby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim rozstrojem zdrowia, a nie ma możliwości niezwłocznie uzyskać zgody pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego, lekarz ma prawo, bez uzyskania tej zgody, zmienić zakres zabiegu bądź metody leczenia lub diagnostyki w sposób umożliwiający uwzględnienie tych okoliczności. W takim przypadku lekarz ma obowiązek, o ile jest to możliwe, zasięgnąć opinii drugiego lekarza, w miarę możliwości tej samej specjalności. O okolicznościach dokonania zabiegu bez wymaganej zgody pacjenta lekarz informuje pacjenta oraz jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo sąd opiekuńczy. Ponadto lekarz ma obowiązek dokonać odpowiedniej adnotacji w dokumentacji medycznej.

Zgoda nie jest również konieczna w przypadkach określonych w ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, ustawie z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, ustawie z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, ustawie z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi oraz ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii.

W tym miejscu warto przytoczyć treść wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 14 kwietnia 2011 r., sygn. akt: I ACa 130/11, zgodnie z którym szpital ponosi odpowiedzialność za dokonanie operacji w zakresie niebędącym przedmiotem zgody pacjenta zamiast operacji uzgodnionej, choćby ta pierwsza była medycznie uzasadniona w drugiej kolejności bądź zakres uzgodnionej operacji był zbyt ograniczony.

 

KIEDY LEKARZ MOŻE WYKONAĆ ZABIEG MEDYCZNY BEZ ZGODY PACJENTA?	JAKIE OBOWIĄZKI MUSI DOPEŁNIĆ LEKARZ, ABY MÓGŁ WYKONAĆ ZABIEG MEDYCZNY BEZ ZGODY PACJENTA?
pacjent wymaga niezwłocznej pomocy lekarskiej i jednocześnie ze względu na stan zdrowia lub wiek pacjent nie może wyrazić zgody i nie ma możliwości porozumienia się z jego przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym	powinien w miarę możliwości skonsultować z innym lekarzem decyzję o dokonaniu zabiegu medycznego powinien odnotować w dokumentacji medycznej pacjenta okoliczności wykonania zabiegu bez jego zgody
gdy zwłoka spowodowana postępowaniem w sprawie uzyskania zgody na wykonanie zabiegu operacyjnego albo zastosowanie metody leczenia lub diagnostyki stwarzającą podwyższone ryzyko dla pacjenta, groziłaby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia.	powinien, o ile jest to możliwe, zasięgnąć opinii drugiego lekarza, w miarę możliwości tej samej specjalności. powinien o wykonywanych czynnościach niezwłocznie zawiadomić przedstawiciela ustawowego, opiekuna faktycznego lub sąd opiekuńczy powinien odnotować wraz z uzasadnieniem w dokumentacji medycznej pacjenta okoliczności dokonania zabiegu bez wymaganej jego pisemnej zgody powinien poinformować pacjenta, przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo sąd opiekuńczy o okolicznościach dokonania zabiegu bez wymaganej pisemnej zgody pacjenta
KIEDY LEKARZ MOŻE ZMIENIĆ ZAKRES ZABIEGU MEDYCZNEGO BEZ ZGODY PACJENTA?	JAKIE OBOWIĄZKI MUSI DOPEŁNIĆ LEKARZ, ABY MÓGŁ ZMIENIĆ ZAKRES ZABIEGU MEDYCZNEGO BEZ ZGODY PACJENTA?
w trakcie wykonywania zabiegu operacyjnego albo stosowania metody leczniczej lub diagnostycznej wystąpią okoliczności, których nieuwzględnienie groziłoby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim rozstrojem zdrowia i jednocześnie nie ma możliwości niezwłocznie uzyskać zgody pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego	powinien, o ile jest to możliwe, zasięgnąć opinii drugiego lekarza, w miarę możliwości tej samej specjalności powinien odnotować w dokumentacji medycznej pacjenta okoliczności zmiany zakresu zabiegu bez jego zgody powinien poinformować pacjenta, przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo sąd opiekuńczy o okolicznościach zmiany zakresu zabiegu bez zgody pacjenta

 

Kto może wyrazić zgodę na zabieg medyczny?

Prawo do wyrażenia zgody na zabieg medyczny przysługuje pacjentowi, który jest pełnoletni, nieubezwłasnowolniony i zachowuje zdolność świadomego wyrażenia woli (zgoda własna). Z powyższego wynika, że w przypadkach gdy pacjent nie ukończył 18 lat, jest ubezwłasnowolniony lub nie dysponuje rozeznaniem swojej sytuacji konieczne jest podjęcie przez inny podmiot decyzji o poddaniu się zabiegu medycznemu w imieniu takiego pacjenta (zgoda zastępcza). Jednakże istnieją sytuację, w których skuteczna zgoda może zostać udzielona wyłącznie przez sąd rodzinny – w takich przypadkach właściwym miejscowo dla udzielania zgody na wykonywanie czynności medycznych jest sąd, w którego okręgu czynności te mają być wykonane (zgoda sądowa).

Kto jest uprawniony do wyrażenia zastępczej zgody na badanie lub inne świadczenia zdrowotne o zwyczajnym ryzyku dla pacjenta (dowolna forma udzielenia zgody)?

Jeżeli pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody na zabieg medyczny, wymagana jest zgoda jego przedstawiciela ustawowego (zgoda zastępcza), a gdy pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemożliwe – zezwolenie sądu opiekuńczego (zgoda sądowa). Jeżeli taki pacjent nie ma przedstawiciela ustawowego ani opiekuna faktycznego albo porozumienie się z tymi osobami jest niemożliwe, lekarz po przeprowadzeniu badania może co do zasady przystąpić do udzielania dalszych świadczeń zdrowotnych dopiero po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego (zgoda sądowa). Jeżeli zachodzi potrzeba przeprowadzenia badania małoletniego lub osoby niezdolnej do świadomego wyrażenia zgody, zgodę na przeprowadzenie badania może wyrazić także opiekun faktyczny (zgoda zastępcza).

W przypadku osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej zgodę na badanie wyraża przedstawiciel ustawowy tej osoby, natomiast jeżeli osoba taka jest w stanie z rozeznaniem wypowiedzieć opinię w sprawie badania, konieczne jest ponadto uzyskanie zgody tej osoby (zgoda podwójna). Jeżeli pacjent ukończył 16 lat, wymagana jest także jego zgoda (zgoda podwójna). Jeżeli jednak małoletni, który ukończył 16 lat, osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, sprzeciwia się czynnościom medycznym, poza zgodą jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo w przypadku niewyrażenia przez nich zgody wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego (zgoda sądowa).

Kto jest uprawniony do wyrażenia zastępczej zgody na zabieg operacyjny albo zastosowanie metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta (pisemna forma udzielenia zgody)?

Lekarz może wykonać zabieg operacyjny albo zastosować metodę leczenia lub diagnostyki stwarzającą podwyższone ryzyko dla pacjenta wobec pacjenta małoletniego, ubezwłasnowolnionego bądź niezdolnego do świadomego wyrażenia pisemnej zgody, po uzyskaniu zgody jego przedstawiciela ustawowego (zgoda zastępcza), a gdy pacjent nie ma przedstawiciela lub gdy porozumienie się z nim jest niemożliwe – po uzyskaniu zezwolenia sądu opiekuńczego (zgoda sądowa).

Jeżeli pacjent ukończył 16 lat, wymagana jest także jego pisemna zgoda (zgoda podwójna). Jeżeli jednak małoletni, który ukończył 16 lat, osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, sprzeciwia się czynnościom medycznym, poza pisemną zgodą jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo w przypadku niewyrażenia przez nich zgody w formie pisemnej wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego (zgoda sądowa).

Jeżeli przedstawiciel ustawowy pacjenta małoletniego, ubezwłasnowolnionego bądź niezdolnego do świadomego wyrażenia zgody nie zgadza się na wykonanie przez lekarza zabiegu operacyjnego albo zastosowanie metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta, a niezbędnych dla usunięcia niebezpieczeństwa utraty przez pacjenta życia lub ciężkiego uszkodzenia ciała bądź ciężkiego rozstroju zdrowia, lekarz może wykonać takie czynności po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego (zgoda sądowa).

 

RODZAJ ZGODY NA ZABIEG MEDYCZNY	W JAKICH SYTUACJACH JEST WYRAŻANA ZGODA NA ZABIEG MEDYCZNY?	KTO WYRAŻA ZGODĘ NA ZABIEG MEDYCZNY?
zgoda własna	gdy pacjent jest pełnoletni, świadomy i nieubezwłasnowolniony	pacjent
zgoda zastępcza	gdy pacjent jest małoletni, gdy pacjent jest ubezwłasnowolniony, gdy pacjent jest niezdolny do świadomego wyrażenia zgody,	przedstawiciel ustawowy, opiekun prawny albo opiekun faktyczny
zgoda podwójna	gdy pacjent jest małoletni, ale ma ukończone 16 lat gdy pacjent jest ubezwłasnowolniony albo chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz może z dostatecznym rozeznaniem wypowiedzieć się w sprawie udzielenia świadczenia zdrowotnego	potrzebna jest jednoczesna zgoda pacjenta i przedstawiciela ustawowego, opiekuna prawnego albo opiekuna faktycznego
zgoda sądowa	gdy pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody i nie ma przedstawiciela ustawowego lub porozumienie się z nim jest niemożliwe gdy pacjent jest małoletni lub niezdolny do świadomego wyrażenia zgody i nie ma przedstawiciela ustawowego ani opiekuna faktycznego albo porozumienie się z tymi osobami jest niemożliwe, gdy po przeprowadzeniu badania potrzebna jest zgoda do udzielania dalszych świadczeń zdrowotnych gdy pacjent małoletni, który ukończył 16 lat, osoba ubezwłasnowolniona albo pacjent chory psychicznie lub upośledzony umysłowo, lecz dysponujący dostatecznym rozeznaniem, sprzeciwia się czynnościom medycznym, w tym wykonaniu zabiegu operacyjny albo zastosowania metody leczenia lub diagnostyki stwarzającej podwyższone ryzyko dla pacjenta, poza zgodą jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego albo w przypadku niewyrażenia przez nich zgody gdy pacjent małoletni, ubezwłasnowolniony bądź niezdolny do świadomego wyrażenia pisemnej zgody na zabieg operacyjny albo zastosowanie metody leczenia lub diagnostyki, stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta nie ma przedstawiciela ustawowego lub gdy porozumienie się z nim jest niemożliwe gdy przedstawiciel ustawowy pacjenta małoletniego, ubezwłasnowolnionego bądź niezdolnego do świadomego wyrażenia zgody nie zgadza się na zabieg operacyjny albo zastosowanie metody leczenia lub diagnostyki, stwarzających podwyższone ryzyko dla pacjenta, a niezbędnych dla usunięcia niebezpieczeństwa utraty przez pacjenta życia lub ciężkiego uszkodzenia ciała bądź ciężkiego rozstroju zdrowia	sąd opiekuńczy, w którego okręgu czynności medyczne mają być wykonane

W jakiej formie pacjent musi wyrazić zgodę na zabieg medyczny?

Zgoda pacjenta na zabieg medyczny może zostać wyrażona, co do zasady, w każdy sposób, w tym ustnie i w sposób dorozumiany (np. mimiką twarzy, gestem). Pamiętać jednak należy, że musi to nastąpić w sposób, który nie będzie nastręczał wątpliwości co do woli pacjenta poddania się określonemu zabiegowi medycznemu. Natomiast zgodnie z treścią wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 listopada 1972 r., sygn. akt: I CR 463/72 brak sprzeciwu pacjenta lub podpis złożony na dokumencie, stwierdzającym historię choroby nie może być automatycznie uważany za zgodę na przeprowadzenie zabiegu medycznego.

Wyjątkiem od powyższej zasady jest obowiązek uzyskania przez lekarza zgody pacjenta w formie pisemnej w przypadku zabiegu operacyjnego albo zastosowania metody leczenia lub diagnostyki stwarzających dla niego podwyższone ryzyko. Ocena, czy dany przypadek kwalifikuje się do uzyskania zgody pisemnej należy do lekarza.

 

 

Niezachowanie pisemnej formy oświadczenia pacjenta w przedmiocie zgody na zabieg medyczny nie powoduje jej nieważności, lecz rodzi konsekwencje przewidziane w przepisach Kodeksu cywilnego o formie pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2006 r., sygn. akt: I CSK 191/05, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2010 r., sygn. akt: II CSK 117/10 ). W takim przypadku nie jest w sporze dopuszczalny dowód ze świadków ani dowód z przesłuchania stron na fakt udzielenia zgody na świadczenie zdrowotne. Jednakże mimo niezachowania formy pisemnej przewidzianej dla celów dowodowych, dowód ze świadków lub dowód z przesłuchania stron jest dopuszczalny, jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę, jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą albo jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.

 

 

Czego może domagać się pacjent w razie wykonania zabiegu medycznego bez jego zgody?

Brak uprzedniej zgody pacjenta na wykonany zabieg medyczny skutkuje naruszeniem jego dóbr osobistych w postaci prawa do poszanowania jego życia prywatnego, wolności i nietykalności cielesnej, a także stanowi naruszenie praw pacjenta, o których mowa w ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych. Natomiast w myśl przepisów ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta w razie zawinionego naruszenia praw pacjenta sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 Kodeksu cywilnego. Wobec powyższego pacjent, na którym został przeprowadzony zabieg medyczny bez jego zgody może dochodzić zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (inaczej szkodę niemajątkową), np. w postaci cierpień psychicznych lub odczuwania silnych dolegliwości bólowych, a także odszkodowania za wyrządzoną mu szkodę majątkową.

 

 

Roszczenie pacjenta będzie skuteczne jeżeli w wyniku dokonania bez jego zgody zabiegu medycznego faktycznie poniesienie on szkodę majątkową lub niemajątkową. Ponadto nieuzyskanie przez lekarza zgody pacjenta na świadczenie zdrowotne powinno mieć charakter zawiniony. Warto jednak wskazać, że tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy odebranie zgody na zabieg medyczny od pacjenta napotkało istotne przeszkody, można uznać, iż takie zachowanie lekarza ma charakter niezawiniony, np. jeżeli podczas przeprowadzania określonego zbiegu operacyjnego w znieczuleniu ogólnym zachodzi konieczność niezwłocznego podjęcia dodatkowej, niemożliwej  wcześniej do przewidzenia interwencji medycznej, gdyż ewentualna zwłoka w tym zakresie stanowiłaby poważne zagrożenie dla życia lub zdrowia pacjenta (wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 lutego 2013 r., sygn. akt: VI ACa 1013/12). Pacjent nie musi udowodniać, że nie wyraził zgody na przeprowadzenie zabiegu medycznego. To lekarz, udzielający świadczenia zdrowotnego w celu uwolnienia się od odpowiedzialności powinien wykazać fakt uzyskania od pacjenta skutecznej zgody na zabieg medyczny.

 

 

Co grozi lekarzowi, który dokonał zabiegu medycznego bez zgody pacjenta?

Lekarz, który dokonał zabiegu medycznego bez zgody pacjenta może ponieść negatywne konsekwencje za swoje nielegalne działanie. Oprócz opisanej powyżej odpowiedzialności cywilnej, lekarz podlega jeszcze odpowiedzialności zawodowej i karnej. Wszystkie trzy rodzaje odpowiedzialności prawnej, do których lekarz może zostać pociągnięty, są od siebie niezależne, to znaczy wystąpienie jednej z nich nie wyklucza pozostałych.

Zgodnie z Kodeksem karnym osoba wykonująca zabieg leczniczy bez zgody pacjenta podlega karze:

1. grzywny,
2. ograniczenia wolności albo
3. pozbawienia wolności do lat 2.

Do wszczęcia postępowania karnego konieczny jest wniosek pokrzywdzonego.

Obowiązek uzyskania zgody pacjenta na zabieg medyczny wynika również z Kodeksu Etyki Lekarskiej. Lekarze podlegają odpowiedzialności zawodowej za naruszenie zasad etyki lekarskiej oraz przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza. Z tego tytułu sąd lekarski może wymierzyć następujące kary:

1. upomnienie,
2. nagana,
3. kara pieniężna,
4. zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych ochrony zdrowia na okres od roku do pięciu lat,
5. ograniczenie zakresu czynności w wykonywaniu zawodu lekarza na okres od sześciu miesięcy do dwóch lat,
6. zawieszenie prawa wykonywania zawodu na okres od roku do pięciu lat,
7. pozbawienie prawa wykonywania zawodu.

 

 

LITERATURA

1. Migalska M., Zgoda pacjenta na zabieg leczniczy, „Roczniki Nauk Prawnych”, tom XX, nr 1, Lublin 2010.
2. Witczak W., Zabieg medyczny w świetle ustawy o zawodzie lekarza [w:] Ecclesia et status. Księga jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy naukowej Profesora Józefa Krukowskiego, Dębiński A., Orzeszyna K., Sitarz M. (red.), Lublin 2004.
3. Ignaczewski J., Zgoda pacjenta na leczenie, Warszawa 2003.